I co tu napisać o filmie „Trzech kumpli”, czego jeszcze nie napisano? Że szokujące? Że publicystyka pół na pół z dokumentem? Że ciekawe jest pęknięcie w światopoglądowym sojuszu TVN z „Agorą”? Wszystko już było…

Ale spróbuję, mimo wszystko – obejrzenie tego filmu poza Polską nie jest łatwe, bo ściąganie z sieci trwa i stąd poślizg. Chociaż w sumie to dobrze: zdążyłem wysłuchać części burzy w blogosferze na temat ogólniejszych stron tematu – i oglądając, mogłem skupić się na aspekcie ludzkim.

Dawno żaden film nie zrobił na mnie takiego wrażenia. Sprawę zabójstwa Pyjasa kojarzyłem od dość dawna, zdarzyło mi się też obejrzeć znakomite „Gry uliczne” – historię dwóch dziennikarzy, którzy po 1989 zaczynają po otrzymanym anonimowo filmie grzebać w niejasnych okolicznościach sprawy. Że Maleszka to kapuś hołubiony na Czerskiej – też wiedziałem, zwłaszcza że bezczelnie pozujące na skruchę wyznanie „Byłem Ketmanem” wydrukowano za czasów, gdy jeszcze czytywałem od wielkiego dzwonu „Wyborczą”. Paradoksalnie, najsłabiej znałem sylwetkę Wildsteina – tak naprawdę bliżej zapoznałem się z jego działalnością dopiero gdy zaczął pisywać kilka lat temu do „Wprost” (a potem – za co mu wieczna chwała – podczas swojej krótkiej prezesury w TVP wywalił Ninę Terentiew).

Pomijając kontekst polityczny wiosny 1976 w Krakowie, sprawa Pyjasa to jest po prostu fascynująca historia z ludzkiego punktu widzenia. Dwaj bliscy przyjaciele: Maleszka i Pyjas, później dołącza do nich Wildstein. Tworzy się między tymi trzema facetami bliska więź i nagle w maju 1977 Wildstein traci jednego z tych dwóch: Pyjas wziął i nieszczęśliwie spadł ze schodów. Bardzo skutecznie spadł z paru metrów – została z niego mokra plama na betonie.

Przewijamy prawie ćwierć wieku naprzód: drugi z przyjaciół Wildsteina okazuje się kapusiem, który donosił na nich wszystkich bezpiece – a potencjalnie mógł mieć związek ze śmiercią Pyjasa. Jakby mało było osobistego wymiaru tego dramatu, Wildstein jest opluwany jako jaskiniowy antykomunista, żądny zemsty frustrat i tak dalej (kto ciekaw repertuaru, niech zajrzy do archiwalnych numerów „Wyborczej”). Nie wiem ile to kosztowało autora „Doliny nicości”, ale sądzę, że sporo – i za to faceta szanuję. Nie obchodzą mnie specjalnie wypowiedzi „znających sprawę”, że Bronisław W. to choleryk, że fanatyk, że megaloman, że grafoman, że ciężko z nim wytrzymać – bo w tym kontekście to najzwyczajniej nie ma znaczenia. Jeśli ktoś miał w sobie dość determinacji, żeby na przekór wszystkim dążyć do prawdy, dla mnie jest twardym facetem z zasadami.

O Pyjasie ciężko mi coś powiedzieć, bo nie widziałem go nigdy wypowiadającego się publicznie, spuścizny na piśmie też nie zdążył zostawić – funkcjonuje tylko jako zdjęcie w okolicznościowych artykułach i sympatyczna postać z opowieści przyjaciół. To jedna z zalet sytuacji, gdy ktoś umrze młodo – nigdy nie utyje, nie popadnie w nałogi, nie zniknie przytłoczony milionem ludzkich słabostek. Tak jak „Inka” – to już w mniejszym stopniu człowiek, w większym symbol pewnej postawy: młodego idealisty zmiażdżonego przez historię działającą rękami „nieznanych sprawców”.

I trzeci bohater dramatu – Lesław „Ketman” Maleszka. Wyłaniający się z rozmaitych relacji – włącznie z jego własnymi wypowiedziami – wizerunek to pozbawiona sumienia, amoralna gnida najgorszego sortu. Donosił chętnie, za pieniądze, sam inicjował rozmaite działania przeciw krakowskiemu środowisku opozycyjnemu. Nawet zaciekli bojownicy przeciw lustracji nie próbują go tłumaczyć – ale z przerażeniem zauważyłem na paru blogach jakąś, nie wiem jak to nazwać, fascynację? Że mroczna postać, że pełna sprzeczności, że jak z Dostojewskiego… Horror jakiś – gloryfikować kanalię takiego sortu literackimi porównaniami? Ukryty za pozą intelektualisty Maleszka, który zapytany czemu donosił odpowiada tylko, że to doskonałe pytanie. Nigdy nie wyraził skruchy – i teraz spektakularne odcięcie się ”GW” od Maleszki ma załatwić temat?

Jedno mnie przeraziło wyjątkowo: podobno Maleszka sam sobie wybrał pseudonim. Ketman – według wikipedii znaczy to „warunkowe zwolnienie z okazywania wiary, możliwe do zastosowania tylko w skrajnych przypadkach (przymusu lub zagrożenia). W krańcowej formie umożliwia pozorne wyparcie się wiary.”. Nieszczęsna ofiara – czy raczej ktoś rojący sobie o byciu nadczłowiekiem, zwolnionym z nakazów zwykłej moralności? Ale chwila: przecież jest połowa lat siedemdziesiątych, nie wierzę w to, że ktokolwiek w środowisku krakowskich opozycjonistów nie zna “Umysłu zniewolonego”. I cóż tam o “Ketmanie” pisze Miłosz? Na przykład tak „Ketman polega na realizowaniu siebie wbrew czemuś”. Kto ciekaw więcej, niech zajrzy do książki.

Cięcie: Lesław Maleszka, który zgadza się kapować na kolegów – i z odmętów swojego cynizmu, sam wybiera sobie taki pseudonim. Jest inteligentny, wie w co wchodzi – czego potwierdzeniem wybór kryptonimu. Co to mówi o nim jako o człowieku?

Wiem, oczywiście, że świat jest skomplikowany – ale cisnęło mi się na usta „jak można być takim sk..synem”? Można, naturalnie że można, powtarzam sobie – jednak mimo wszystko coś w człowieku wrzeszczy z bezsilnej wściekłości. Nie mówię, żeby go zaraz linczować, bo do Kiszczaka mu daleko, ale czemu ma służyć zrozumienie? Wybaczeniu? Przebaczyć Maleszce mógłby co najwyżej Pyjas, Wildstein lub inni ludzie z tamtego czasu i miejsca – a spece od relatywizmu moralnego mogliby chociaż raz zamilknąć.

Tu nie ma czego rozumieć: czasem zło trzeba nazwać po imieniu złem, a nie bawić się w kawiarnianą filozofię.

Moją wściekłość potęguje jeszcze fakt, że przez tyle lat Maleszka był hołubiony na ciepłej posadce przy Czerskiej – póki o sprawie pisał Wildstein albo Ziemkiewicz, można było zbyć temat uwagami o prawicowych oszołomach. Ale teraz sprawę nagłośnił TVN, mleko się rozlało i protektorzy „Ketmana” udają bandę naiwnych, którzy albo nic nie wiedzieli (Jarosław Kurski), albo z zaciśniętymi zębami znosili decyzję szefa (Ewa Milewicz). Ta dwójka tak się przyzwyczaiła do bezczelnego wciskania ludziom kitu, że nawet specjalnie nie starają się o pozory sensu w swoich wypowiedziach. Mamy uwierzyć, że przez siedem lat Maleszka był non-stop poddawany ostracyzmowi, ludzie unikali nawet jazdy tą samą windą, a przez akt chrześcijańskiego miłosierdzia redakcja padła ofiarą oszustwa? Przecież od ujawnienia go w 2001 nie pojawiły się żadne nowe fakty – jedyna różnica jest taka, że po emisji filmu w TVN więcej ludzi dowiedziało się, co kryje się pod szyldem tolerancji i wybierania przyszłości.

Oglądałem kiedyś spektakl rosyjskiego teatru telewizji „Baśń o smoku” (odtwarzam z pamięci, która już nie ta co kiedyś – nazwiska autora też niestety nie pamiętam; kto ma pod ręką „Michnikowszczyznę”, niech sprawdzi: RAZ wspomina o tym przy okazji komisji Rokity). Idea w każdym razie była taka, że do krainy rządzonej przez złego i okrutnego smoka przybywa Lancelot, który chce stoczyć bój z potworem. Mieszkańcy obrażają go, oskarżają o zaburzenie ich spokoju, przecież nie jest wcale tak źle – i w którymś momencie ktoś pyta rycerza dlaczego chce walczyć ze smokiem, skoro uciskani podobno ludzie wcale sobie oswobodzenia nie życzą.

I Lancelot odpowiada, że on sobie z tego wszystkiego doskonale zdaje sprawę – ale po prostu musi, bo kiedyś zajrzał do Księgi Krzywd. A co jest w księdze takiego wyjątkowego? Codziennie, w każdej chwili, magicznie zapisują się tam wszystkie krzywdy i niesprawiedliwości – a kto raz do niej zajrzy, już nigdy nie zazna spokoju. Z tego właśnie powodu, chociaż ludzie szydzą, Lancelot robi to, co zrobić musi.

Magii podobno nie ma, jasno widocznego smoka też – co najwyżej herbertowski potwór Pana Cogito – ale pewne rzeczy się nie zmieniają. Nie chodzi o zemstę, bo Pyjasa i tak już nic nie wskrzesi, ale o zwykłą ludzką sprawiedliwość.

I dlatego cieszę się, że ten film powstał i został wyemitowany. Pewnie pod jego wpływem sprawcy nie zostaną wykryci, kapusie nie doznają wyrzutów sumienia, a cyniczni ubecy nie pokajają się za swoje przestępstwa…

Ale jeśli chociaż jakaś niewielka grupa ludzi słysząc o lustracji i rozliczaniu PRL przestanie się odwracać z niesmakiem „bo to było dawno”, postulować zalanie teczek IPN betonem i reagować obojętnością pomieszaną ze zniechęceniem – to znaczy, że warto było.

Bo sprawa Pyjasa to tylko jedna z wielu stron w Księdze Krzywd ostatniego półwiecza.