W półmroku ledwie dostrzegamy w zagłębieniu podłogi pokruszone na drobne kawałki pozostałości XVI – wiecznych fresków, odpowiednio zabezpieczone, by któremuś ze zwiedzających nie przyszło do głowy wynieść kilku w kieszeni. Pomieszczenie o strzelistym sklepieniu imitujące wnętrze dawnej gotyckiej cerkwi stopniowo rozświetla się coraz bardziej. Z ukrytych głośników wydobywają się mocne, dźwięczne jak dzwony głosy prawosławnych mnichów, którzy takie właśnie pieśni wykonywali tu w XVI wieku, gdy na ich zaproszenie do Supraśla z samych aż Bałkanów przybył Nektariusz – serbski mnich, aby cerkiew wyjątkowej urody freskami przyozdobić.

Ziemie, na które trafił nasz mnich cywilizował w owym czasie wielki hetman litewski – Grzegorz Chodkiewicz, mający swoją rezydencję w nieodległym Gródku – dziś sennej miejscowości przy granicy z Białorusią, a wówczas jednym z ważniejszych ośrodków kulturowych w Wielkim Księstwie Litewskim.

Oto co o hetmanie pisze Stefan Dmitruk w artykule “Mecenat Grzegorza Chodkiewicza”:

“Grzegorz Chodkiewicz urodził się w 1520 r. Jego matką była kniaziówna Wasilisa Jarosławiczówna Hołowczyńska. Miał dwóch braci: Hieronima – kasztelana wileńskiego oraz Jerzego – kasztelana trockiego.(...)
Grzegorz otrzymał gruntowne wykształcenie. Wiadomo że w korespondencji prowadzonej ze swoim zięciem – hetmanem nadwornym litewskim Romanem Sanguszką – posługiwał się trzema językami: polskim, łaciną i ruskim (starobiałoruskim). W listach wielokrotnie używał zwrotów pochodzących z Pisma Świętego oraz nawiązujących do kwestii teologicznych. Pozwoliło to na wysunięcie hipotezy, że Grzegorz Chodkiewicz otrzymał prawdopodobnie wykształcenie w jednym z ośrodków monastycznych w Wielkim Księstwie Litewskim, nie wykluczone że w Supraślu, czyli rodowej fundacji.”

Hetman dbał o rozwój swoich włości, nie czynił tego jednakże tylko dla siebie, ale przede wszystkim z myślą o swoich podwładnych. Monastyr w Supraślu – wedle legendy – miał powstać w puszczańskich ostępach, w których ukryli się Jaćwingowie, z celem ich nawracania. Tyle mówi legenda, czy pojawili się tu w ogóle Jaćwingowie, pewności mieć nie można, ale pewne poszlaki wskazywałaby na to, że coś jest na rzeczy. Nazwy nieodległych od Supraśla wsi – Sokołda, Podsokołda i rzeki – Sokołda (tak jak wieś), bez wątpienia nie są pochodzenia słowiańskiego, mają raczej bałtyjskie brzmienie. Niezależnie jednak od tego czy zadaniem mnichów z supraskiego monastyru było nawracanie Jaćwingów czy też krzewienie wiary wśród ruskiej ludności, klasztor i cerkiew pełniły ważną rolę kulturotwórczą w tej części Wielkiego Księstwa Litewskiego.

Mnisi suprascy dobrze wiedzieli, że na wiarę ludu, jej budowanie i wzmacnianie najlepiej oddziaływać obrazami, a w ówczesnym bizantyjskim świecie mnich Nektariusz nie miał sobie równych. Nie dość, że wyjątkowego talentu, głębokiej pokory, to jeszcze Słowianin. Tylko on mógł wykonać freski, które lud tutejszy do Boga przybliżą. I tak też się stało. Supraska cerkiew słynęła ze swych fresków na całą Europę, do czasu, kiedy wycofujący się Niemcy nie wysadzili jej w powietrze w 1944 roku.

Pokruszone, drobne kawałki niegdyś zjawiskowo pięknych fresków ogląda z nami pewien Rosjanin, z malującym się na twarzy przygnębieniem i smutkiem zwraca się do nas i do przewodniczki z pytaniem za czyją sprawą tak wielkie i wspaniałe dzieło obrócono w perzynę. Odpowiadamy zgodnie z prawdą, że uczynili to niemieccy żołnierze pod koniec wojny. Ale przewodniczka ściszonym głosem zwraca się do nas na boku:

- A co z tą cerkwią uczynili sowieci!

To już jestem w stanie sobie wyobrazić. Podobny los spotkał kościół benedyktynek w Drohiczynie nad Bugiem, sowieci zrobili z niego stajnię, a w jakim był stanie tuż po wojnie można dziś zobaczyć na zdjęciach w rzeczonym kościele.

Wracając zaś do samego Nektariusza, warto wspomnieć o tym jaką rolę odegrał on w historii Białorusinów. Oto fragment wywiadu z Leonem Tarasewiczem – malarzem, polskim Białorusinem zamieszczonego w książce Jana Kamińskiego “Metafizyka prowincji”:

“Mnisi prawosławni z Supraśla sprowadzili sobie Nektariusza, który im namalował freski. Gdy dziś zapytamy: jakie to są freski, większość powie, że to prawosławne ikony… (nie: katolickie, polskie, europejskie, lecz właśnie prawosławne). A tak naprawdę to ikony z Serbii. A Serbia była prowincją Cesarstwa Rzymskiego. Rzadko się zdarza, by na terenach polskich mieć malarstwo z Rzymu, które inspirowane było malarstwem Grecji. Mamy tu znów skrzyżowanie pewnych idei prowincji… Ta rosyjskość w pojęciu dzisiejszym, ta paranoja, która nakazuje myśleć o prawosławnych jako o „ruskich” jest idiotyczna. Przecież tereny, kiedyś we władaniu Wielkiego Księstwa Litewskiego, będące własnością Chodkiewiczów, znajdowały się w stanie wojny z Moskwą. Moskwa wróciła do nas w momencie ustalenia granicy nad Narwią. Nasze korzenie są w Bizancjum, nie w Moskwie. Podobnie jest, jeśli chodzi o idee…”